Onze voorouders kozen ooit - soms met forse tegenzin - een eigen achternaam. Als het nodig was, want in kleine gemeenschappen kende je elkaar bij de voornaam, soms met bijnaam over eigenschap, gedrag, beroep of adres. Had je een familienaam, dan werd die vaak per tak of generatie verschillend geschreven. Koos je een andere: je eigen zaakje. Tot dat plotseling in 1811 werd verboden. Hier ook over de geschiedenis van onze naamgeving.  

De achternaam waarmee je toevallig ter wereld komt vind ik bijzonder of gewoon om het aantal naamdragers. Gewone - grote namen, multi's - zijn neutraal: zoveel geslachten zonder bloedband heten zo. Maar kleine namen vallen op. Nooit van gehoord... typisch woord, soms raar of erger: waar kwam het vandaan? Puur emotie en dus bijzonder.

Bij dubbele namen alleen één deel van de naam

CONTACT :

Ben benieuwd naar nieuwe aanwinsten !

hupkesg@xs4all.nl

Op een miezerige oktobermiddag in 2014 googelde ik uit verveling op ‘achternaam’ en vond de perfecte zoekmachine van het Meertens . Zocht op goed geluk ‘bonk’ in de Nederlandse Familienamenbank en vond Bonkestoter met 58 naamdragers. Probeerde ‘smal’ en kreeg Smallegoor met 135 personen. Ontdekte Aalsvel met < 5 leden. Toen Schunk en Schnoor, Slom, Sloog en Deug, Deul en Deun. En als klap op de vuurpijl Glimpel, Gloger en Glogger. Verrassende taalrijkdom! Nietszeggende combinaties van letters, maar in de dagelijkse omgang gewoon. Bij Loeps, Luif en Lunk was ik (toen 87) levenslang verkocht.

Verzamelwoede verslaaft maar geen probleem: ben pensionado. Zit er dagelijks aan in 2024 - onuitputttelijke bron. Mooiste hobby ooit, houdt me van de straat en de kop fris. Geniet van vondsten als Geilvoet, Poerstamper, Scharenguivel, Rijstenbil, Slettenhaar, Struikelblok en Windgassen. En van stapelingen als Oetgens van Waveren Pancras Clifford, van den Clooster Sloet tot Everlo en Schaper der Alderwereldt van Sint John. 

Verbaas me over de vindingrijkheid van naamgevers uit het diepe verleden, over sociale aspiraties en familiale trots. Over de onwil van eenvoudige mensen zonder familienaam die er in 1811 aan moesten geloven op bevel van Napoleon. En dus hun voornaam Faas, Fabel en Faes of Taam, Taas en Taat als achternaam lieten inschrijven. Of hun bijnaam. Of beroep. Of adres. Of iets raars, uit protest tegen de dwang.

Er zijn massale multinamen zonder bloedverwantschap tussen alle naamdragers. Zo tellen de zes topmulti's de Jong, Jansen, de Vries, van den Berg, van Dijk en Bakker samen al ruim 400.000 naamdragers. En vormen Visser, Janssen, Smit en Meyer/Meijer de rest van de toptien. Onze honderd grootste namen omvatten zelfs 4,4 miljoen personen; een kwart van de bevolking. Ik zoek de uitzonderingen.  

Het aannemen van erfelijke achternamen begon in de middeleeuwen en werd in de verstedelijkte zeeprovincies Holland, Zeeland en Friesland vanaf de 16de eeuw algemener. Van stad naar platteland, van zuid naar noord, van welvarende naar armere inwoners. Groeide generaties lang in varianten, zodat de bron vaak onherkenbaar werd - onbelangrijk, je had een achternaam zelden nodig. Maar In 1811 werd je vastgepind. die pas uitstierf bij gebrek aan mannelijke nazaten. Geen administratieve chaos meer door afwezige of veranderlijke identiteiten. Elke burger moest achterhaalbaar zijn - NL had toen ca. 2 miljoen inwoners. Voor de onwillige sabotage zie /Schaamnamen en /Voornamen).

Gewoonte is hardnekkig: pas in 1825 stopt koning Willem I mensen die de wet nog steeds niet serieus nemen en van naam wisselen bij verhuizing naar een andere woonplaats of boerenerf. Hun identiteit is immers lokaal bekend en de Staat der Nederlanden in verweg Den Haag krijgt de middelvinger. Koninklijk Besluit: binnen zes maanden een definitieve achternaam, anders boete van de rechtbank. Zie de oorzaak in /Onduidelijk?

Het namengebouw: een omgekeerde piramide. Expert Maarten van der Meer eindigt zijn top-100 multi-namen bij duizend leden. Die grens nam ik over: een gok, echt onderzoek ontbreekt. Het zijn solo's, waarin alle naamdragers bloedverwanten zijn, ook zonder elkaar persoonlijk te kennen.

Met minder dan 1.000 naamdragers zijn er families van enkele honderden en echt kleine namen met tientallen leden. En ook mini's met < 5 personen. Plus uitgestorven geslachten, in 2007 nog opgenomen als reliek uit recent verleden. Bijzondere achternamen zijn een momentopname. Afkomstig uit het hardnekkige monnikenwerk van de Meertensbestanden. Van 1947 gebaseerd op een volkstelling en van 2007 op de Gemeentelijke Basis Administratie (GBA) met in totaal 320.000 namen.

Hoe lang een solo-achternaam gemiddeld bestaat is nooit onderzocht. Hij verdwijnt bij overlijden van de laatste mannelijke nakomeling. Maar de genen leven voort, getuige de 1 tot 2 % Neanderthaler in het DNA van West-Europese volkeren.   

NB: De aantallen naamdragers zijn hier, wanneer geen jaartal is genoemd, die van 2007. Namen kunnen in meer dan één thema voorkomen.

Naamkundig nieuws in de site

Kijkcijfers wisselen. Stegen tot gemiddeld 75 per dag en daalden dan weer tot 40 - het ligt maar aan aan de wisselingen op de paar eerste pagina's van de zoekmachines. Pakweg 85 % uit Nederland; verder nostalgische emigranten, families met Nederlandse wortels en expats met functie elders, denk ik. Zondag is favoriet, lekker relaxen toch. 

/Deftigheid, in de zoekmachines opgenomen als dubbele namen, stond op nummer één tot 2024 en werd toen verdrongen door legio sites over de nieuwe ruime dubbele namenwet. /Joodse namen en /A tot Z volgen en dan /Dieren, Natuur en /Gouden Eeuw. De jongste thema's /Voornamen en /Surinaamse en Antilliaanse namen gaan hard. / Schaamnamen staan soms even bij de top - het gaat bezoekers kennelijk niet om sensatie.

Ik werk nu vooral aan de populaire thema's - als econoom reageer je op de vraag uit de markt...

In /Deftigheid staan dubbele namen uit wettige toevoeging van een extra achternaam voor de bestaande - de jongdeftigheid. Daarnaast ouddeftigheid, het patriciaat, gebaseerd op vroeger bereikt en behouden maatschappelijk aanzien. Deze splitsing is niet eerder gepubliceerd, ook niet online.  Wordt continu aangevuld - kom later nog eens terug! 

Veel dubbele naam stambomen zijn flinterdun omdat bij karige mannelijke telgen maar enkele generaties overleven. Dan geen constante en fraaie genealogische opbouw, noodzakelijk voor presentie in het prestigieuze blauwe boekje. Dubbele nieuwkomers winnen gestaag in volume op de gearriveerde deftigheid, zo blijkt. 

Toekomst: minder overheidsregels en meer individualisering. Sinds 2024 vrijheid voor de achternaam van kinderen, samengesteld uit die van beide ouders. Dus nieuwe dubbelen in overvloed, zoals al in 14 West-Europese landen. Blijft er iets over van het echte of vermeende deftige imago als iedereen z'n eigen gang gaat? Op termijn weinig of niets. Bovendien zijn zelfs totaal nieuwe namen uit gecombineerde naamdelen van twee partners denkbaar. En het is waar: het oude systeem was heel patriarchaal.

Nieuw: in /Joods lijst van gelijkluidende namen van Joodse en niet-Joodse families. Duidelijk Nederlandse achternamen als vluchtnaam overgenomen. Uit multinamen in de top tien als Bakker, Jansen, de Jong, Mulder en de Vries, maar ook uit kleine families als Baron, Carmiggelt, Fortuin, Kerkmeester, Koster en Mak. Zie /Gemengd Joods. Wordt aangevuld.

Nieuw: /Gouden Eeuw: ontsluiting van de latiniseringsgolf  ter verdeftiging van oergermaanse achternamen vanaf ca. 1600 - die nog steeds bestaan. Toen een suggestief cultureel etiket als marketing door dienstverlenende universitair opgeleide mannen. Of door succesvolle nieuw rijke ondernemers en kooplieden, soms ter maskering van eenvoudige afkomst. Met Grieks als Amoureus, Hydoraeus, Mammadeus en Toxopeus. Met Latijn als Blazius, Crollius, Glijmius, Grimmelius en Puffius. Nog bestaande oorspronkelijke namen, die dus nog ouder zijn,  worden vermeld.

Apart: op /Bijnamen gebaseerde achternamen, ontstaan door de Napoleontische wet van 1811. Soms rare protestnamen als Bonthond, Hangjas, Krombeen, Niemandsverdriet en Waaghals. In dorp of stadsbuurt je dagelijkse bijnaam door uiterlijk of gedrag. Zoals Blind, Braspenning, Dobbelaar, Fijnheer en Glasoog. Maar meestal gewoon door beroep of adres.

In /Surinaamse en Antilliaanse namen met fantasie verzonnen, of omgedraaide letterconstructies: bestaande namen waren verboden. Als Bliktang, Eernav, Frabriek, Nosmoth, Stopkeerb en Zeefloop. Lijsten van in Suriname en de Cariben gebleven geslachten en in NL gevestigde. Ook die van bevrijde mensen vóór 1863 uit de niet-blanke elite in Paramaribo, zoals Lelkendij, van van Onna, Stierling en IJsdam. Antilliaanse achternamen: vaak de welluidende voornaam van hun moeder en serienamen uit dezelfde plantage.

Ook nieuw is /Voornamen.  Onverwachte overvloed van tot nu toe ruim 7.000 gelijkluidende achternamen. Naamgevers kozen in 1811 soms hardnekkig hun voornaam tot achternaam, want iedereen kende ze zo. Vaak vergeten historische voornamen als Amel, Blaas, Faro, Godde, Lampert en Mes. Of gangbare als Adam, Alexander, Floris en Jens. Ook meisjesvoornamen als Anijs, Beatrix, Fifi, Hinde en Sijbel. Uitleg over symbolische oud-Germaanse voornamen met twee naamdelen - meestal Friese. Veel eenvoudige oude voornamen als Balle, Erkel, Mein, Rits, Sep, Sip en Tet zijn met regionale achtervoegingen de stam van veel familienamen. Vindt hier de wortel van je eigen achternaam!

In /Naaste buren een enorm aantal familienamen door Duitse, Franse en Britse landverhuizers vernederlandst. Oorspronkelijke namen zijn bij de nieuwe vermeld (of helaas van expats: de bronnen maken geen onderscheid). Zo veranderde op de klank Abendroth in Aptroot, Drenkhaen in Drektraan en Zaunbrecher in Toenbreker. Bluteau werd Bulteel, d' Armandville werd Darmenveil en Buissant Buishand. Abercromby is Apekrom, Bunskock is Bunskoek en Untied werd Ontijt.

In /Schaamnamen en Ongunstig light ernstig of wel een beetje erg rare achternamen. Een veel grotere collectie dan de overbekende Bil, Bloot en Poepjes. Amusante verwondering hier over ca. 250 volhardende duidelijke schaamnaamdragers. De regels voor verandering en voorbeelden van wisseling naar neutraal (aantallen en datum) - o.a. Aap, van Cutsem, Etter, Hardebil, Piest, Kloot, Spook, Sukkel en Tiet. Maar naamtrouw aan de voorouders blijft de regel: kennelijk went de schaamte en naamverlating is moeizame administratie. Soms duurt het jaren: takje na takje werd het te erg.

Hier ook bargoense en straattaal-achternamen als Bagger, Bouten, Poen en Kanen. En in mijn /Benno Baksteenlijst zowel leuke als rare combinaties van beroep en achternaam. Zoals advocaat De Boef, rechter Maartje Bijl, topkok Braakhekke, kapsalon Kaal, diverse artsen Kerkhof, tandartsen Auw en van der Gat, opticien Scheel en dominee Zemel. Totaal ca. 160.

Dankbaar aan het volhardende Meertens: onderzoek op nationale schaal is schaars want kostbaar. In ons land in 2007 ruim 314.000 achternamen. In Duitsland schattingen van een half miljoen tot 800.000 en 1 miljoen. Lijkt laag, gezien de vijf maal grotere bevolking dan de onze. De beroepsnaam Müller (molenaar) is met 600.000 de topmulti, Schmidt (smid) pal daarna. Dan Schneider (kleermaker), Fischer (visser), Weber (wever), Meyer (grote boer), Wagner (wagenmaker), Becker (bakker), Schulz (schout), Hoffman (boer) - allemaal beroepen. De centrale Burgerlijke Stand begon er pas in 1876, na de eenwording van de Duitse Staten. Zonder dwang door Napoleon zoals bij ons.  

Voor Groot-Brittannië alleen een getalletje van 43.000 geslachten met > 100 naamdragers. In de toptien achtereenvolgens Smith, Jones, Williams, Brown, Taylor, Davies, Wilson, Evans, Thomas en Roberts.  Twee beroepsnamen: smeden en kleermakers. Meer research is kennelijk onbelangrijk.

In Frankrijk variatie van 200.000 tot 600.000 met als beste gok 300.000. De tien grootste multi's: Martin, Bernard, Thomas, Petit, Robert, Richard, Durand, Dubois, Moreau en Laurent. Zes van de tien ook voornamen, veel meer dan bij ons: men hoefde geen achternaam bij de Burgerlijke Stand die in 1792 de kerkelijke registratie overnam. Niet nog meer macht naar Parijs! 

Lijsten van 10 en 100 meest voorkomende achternamen in veel landen staan op internet. Topje van de piramide. Detailonderzoek is zelfs voor kleine welvarende landen kostbaar en bovendien: welk nut heeft zo'n leuk weetje? Is gelukkig wel bij ons en onze zuiderburen gebeurd, louter uit dorst naar kennis en toen betaalbaar. Een site als deze is elders ondenkbaar.

In België bestonden in 1998 volgens de gemeentelijke bevolkingsregisters ruim 316.000 achternamen en in 2008 tegen de 516.000. De 200.000 nieuwkomers zijn ‘veelal buitenlanders die de migratie uit alle hoeken van de wereld weerspiegelen’. De Belgen genoten zonder die instroming al veel meer variatie dan wij. Eerdere Vlaamse verstedelijking met handel, nijverheid  en boekhouding schiep de noodzaak van aparte achternamen.

Bovendien is er drietaligheid. Illustratief met de grootse multi's: 32.000 Belgen heten Peeters tegen 86.000 Nederlanders de Jong. Bij evengrote bevolkingen zouden er maar 48.000 Belgen Peeters heten, dus meer variatie. De toptien (incl. de Waalse) is na Peeters: Janssens, Maes, Jacobs, Mertens, Willems, Claes, Goossens, Wouters en de Smet. Ook weer 'zoon van' namen.

Bij de Scandinavische volken minder behoefte aan aparte familienamen door late verstedelijking en lage bevolkingsdichtheid. Zo heet van de Denen 13 % Jensen, Nielsen of Hansen als 'zoon van', terwijl de zes Nederlandse toppers maar 2,5 % uitmaken. Ze zitten er nu mee: je mag elke andere achternaam erbij of een nieuwe nemen. Ook als die al bestaat, behalve met minder dan 2.000 naamdragers.

Bij de Han-Chinezen met ca. 700 achternamen pas echt fataal: Wang is topmulti met meer dan 90 miljoen naamdragers! Ze vonden er natuurlijk iets ingewikkelds op... familienaam onbelangrijk toch. Europese afwijking.

De 329.000 IJslanders (bevolking stad Utrecht) leven zonder vaste familienaam maar met son of dottir achter de voornaam van hun vader - zoals bijv. Julia Gestsdottir en Eiriksdottir Benedikz in ons land. Bij de Friezen vroeger: een zoon van Jelle Douwesz heette Douwe Jelleszn. Een dochter Grietje Jellesdogter.

Ook in Noorwegen soepele regels: de helft van de baby's krijgt meteen een dubbele achternaam – vaak Hansen Olsen of Olsen Hansen. In Zweden zelfs onaangename persoonsverwisselingen tussen mensen met dezelfde voor- en achternaam plus geboortedatum! Alleen geboorteplaats en/of ouders verschillen dan. De overheid beveelt verandering hartelijk aan - en je moet vaak je burgerservicenummer opgeven...

De top tien Vikinglijstjes:

Deens: Jensen, Nielsen, Hansen, Pedersen, Andersen, Christensen, Larsen, Sórensen, Rasmussen * Noors: Hansen, Johansen, Olsen, Larsen, Andersen, Pedersen, Nilsen, Kristiansen, Jensen, Karlsen * Zweeds: Andersson, Johansson, Karlsson, Nilsson, Eriksson, Larsson, Olsson, Persson, Svensson, Gustafsson.

Allemaal 'zoon van' achternamen (patroniemen). En bij alle drie veel dezelfde voornamen.  Zie /wikisage.

Namengroei

Een enorme, bijna onvoorstelbare, toeneming in ons land in 60 jaar na WO II met 189.000 namen, van 125.000 in 1947 tot 314.000 in 2007. Haast geheel door inkomers: gezinnen, kleine families en eenlingen. In 2007 maar enkele multi’s als Ahmed, Ali, Mohamed, Nguyen en Yilmas - vooral Turks of Marokkaans. Deze namen doe ik niet: onbegonnen werk en onwetendheid van hun talen (zie wel /Deftigheid/ Arabische meganamen).

Mocht er ooit weer budget vrijkomen voor onderzoek op nationale schaal, dan blijkt opnieuw sterke aanwas door migranten. Daarnaast splinternieuwe dubbele namen door de radicale wetswijziging van 2024:  ouders die hun kinderen een combinatie van beider naam geven. En die kinderen de hunne een andere dubbele met de partner.  Misschien zelfs ooit combi-namen uit een deel van namen van vader en moeder... ultieme vrijheid blijheid. Maar een verwarrende nachtmerrie voor genealogen. Zie /Deftigheid. De toekomst na 2024.

Werkwijze

Mijn doel is de opsporing van kleine namen met een aparte klank. Gelijk aan een woord in onze hedendaagse taal met een andere betekenis of juist een loze combinatie van letters. Die namen deelde ik naar mijn smaak in thema's in om een ander panorama te bieden dan de traditionele naamkundige indeling in adres, afstamming, beroep, bijnaam, eigenschap, geografie en status. Met excuus aan de professionele naamkundigen - ik blijf een eigenwijze, maar wel serieuze, amateur.

Systematisch zoeken van A tot Z in de perfecte, gewillige zoekmachine van het Meertens - nu bij het CBG Centrum voor Familiegeschiedenis (cbgfamilienamen.nl) - is onmogelijk. Ik ben van 1928 en weet niet hoe lang ik nog heb. Dus werk ik fanatiek op z’n janboerenfluitjes aan mijn hobby. Met enthousiaste hulp van mijn lieve echtgenote Carla, volijverige webmaster zoon Marco - hij noemt me voornaamoloog - en welkome mail van respondenten. Puttend uit fantasie, kranten en familieadvertenties, naamkundige lectuur en online media, zie /Bronnen.

Het hengelen in de oceaan werd vissen met schepnetje na de indeling in 21 thema’s. Geen pretentie tot objectiviteit: ik koos ze zelf. De ongesorteerde klankjuweeltjes resteren in A tot Z. De allermooiste vind ik Roosgeurius - latinisering van Rozengeur? Dan Zeeboer - uitgestorven geheimzinnig beroep. Fijn zijn Staphorsius (< Staphorst), Kleinleugenmors, Plukkeroos, Roetcisoender  en Gerrits bijgenaamd Pik - je zult het maar treffen... Ook dubbelen als Bruintjes Kruitmoes, Eedel Bloedt, Heer Kloots en Oude Grote Bevelsborg. Plus de vage Niemand genannt Brev. En de zesdubbele Sanchez Correia Elias de Sousa Elias Rodriques. Stoutintwout stierf helaas uit - net als Scheyderuyt (maar dat zat er ook in).

Ga 'ns snuffelen en genieten - natuurlijk na controle of je er zelf bij staat. Mail me als je dat mist - ik kan niet alles zelf ontdekken.

                                          copyright G. Hupkes 2014 - 2024